Myriam was reeds 7 jaar gescheiden toen haar ex-man stierf. In de uitvaartviering had ze het gevoel dat er een weduwe te veel in de kerk zat. In de homilie ging het voortdurend over zijn vrouw en zijn kinderen. Haar kinderen wisten niet of ze vooraan bij de tweede vrouw van hun vader moesten zitten of achteraan bij hun moeder.

 

Eén van de meest belangrijke en vernieuwende begrippen in de studie van rouw in de laatste jaren, is de notie van het niet-erkende verdriet.  Het gaat hier om omstandigheden waarin het verlies maatschappelijk niet wordt herkend en erkend, soms zelfs niet door de rouwenden zelf. Er bestaan ook geen maatschappelijke gebruiken en rituelen, die vorm geven aan het verdriet bij een overlijden dat maatschappelijk als dusdanig niet wordt erkend. Of als deze wel bestaan, wordt de rouwende er om één of andere reden van uitgesloten. Bij het sterven van een ouder, een echtgenoot of een kind, wordt het verlies erkend en krijg je als het ware recht om verdriet openlijk te uiten, zij het soms slechts voor veel te korte tijd. Het begrip "niet-erkend verdriet" benadrukt dat er in een samenleving een soort regels bestaan die nader specificeren wie, wanneer, waar, hoe en hoelang en voor wie je mag rouwen. Deze regels zijn ook omgezet in arbeidsreglementen. Een personeelslid krijgt bijvoorbeeld vijf dagen werkverlet bij het overlijden van de partner, drie dagen bij het sterven van een kind, vader of moeder, schoonouder, broer of zus. Dit soort regels weerspiegelen dat elke samenleving bepaalt wie een wettig recht krijgt om te rouwen. Ze zijn volledig gericht op familie relaties en enkel deze genieten sociale erkenning. Deze regels stemmen echter niet steeds overeen met de aard van de band die mensen met elkaar voelen, met de betekenis dat een verlies krijgt en met de gevoelens van de nabestaanden. Er zijn drie redenen voor het niet erkennen van verlies.

 

 

De relatie niet wordt erkend

Verdriet wordt vaak niet erkend als de relatie niet op verwantschap is gebaseerd. De innigheid van andere relaties dan verwantschapsrelaties wordt niet op dezelfde manier gewaardeerd. Vriendschap wordt hoog aangeslagen, maar je staat er weinig bij stil wat het betekent als een goede vriend wegvalt. Vrienden, buren, pleegouders, collega's, stiefouders en stiefkinderen, zorgverleners, kamergenoten kunnen een zeer belangrijke rol spelen in iemands leven en dit voor een lange tijd. Zelfs als deze relaties worden erkend, toch krijg je niet ten volle de kans om te rouwen. Je wordt geacht de familieleden te steunen en bij te staan.

Daarnaast zijn er nog relaties die niet ten volle publiek worden erkend of sociaal aanvaard zoals buitenechtelijke verhoudingen. Ook mensen die in het verleden een relatie hadden met elkaar, kunnen diep verdriet voelen wanneer hun vroegere partner sterft. De dood maakt immers het eerder verlies definitief en onherroepelijk. Het sterven betekent het einde van elk contact, maar ook van de hoop op hereniging. De samenleving houdt er geen rekening mee dat je verdriet kunt voelen bij het sterven van iemand waarvan je reeds jaren bent gescheiden en dat kinderen kunnen treuren om het sterven van een vader die ze nauwelijks hebben gekend. Ze betreuren het verlies "van wat eens was" en "van wat had kunnen zijn".

Het verlies wordt maatschappelijk niet als een betekenisvol verlies  beschouwd

Het verlies van een prille zwangerschap of de sterfte van een kind bij de geboorte wordt vaak niet erkend als een ingrijpend verlies, omdat je het kind nauwelijks hebt gekend. Het afstaan van een kind voor adoptie, aan pleeggezin of een abortus wordt ook vaak onderschat. Het is niet omdat je er zelf mee akkoord ging, dat het geen verlies betekent. Het verlies van kinderen aan het begin en aan het einde van de kindertijd  wordt vaak genegeerd. Toen een moeder de opmerking maakte dat men het in de uitvaartviering van haar enige zoon enkel had over zijn kinderen en zijn vrouw, kreeg ze als bedenking dat hij toch niet meer thuis woonde, alsof hij dan niet meer haar zoon zou zijn.

De samenleving gaat ook voorbij aan de vele verliezen waarmee asielzoekers worden geconfronteerd. Wat het achterlaten van hun volk, hun land, en zich inburgeren in nieuwe gewoonten betekent wordt onderschat. Is het geen verlies betekent omdat ze zelf de beslissing hebben genomen? Het niet aanwezig kunnen zijn op het stervensmoment van familieleden bemoeilijkt het rouwproces. Voor medeburgers in hun omgeving zijn hun familieleden onbekend, waardoor het sterven als een non-event aan hen voorbijgaat.   

Een ander verlies dat vaak als niet betekenisvol wordt afgedaan, is het sterven van een huisdier. Voor sommige mensen is een huisdier hun enig gezelschap en hun enige hechte band.

Dan zijn er nog de situaties waar je de persoon verliest terwijl hij nog leeft: ouders en kinderen die de relatie hebben verbroken, grootouders en kleinkinderen die elkaar niet meer zien na een echtscheiding, iemand die nog leeft verliezen aan een psychische ziekte, dementering, hersenbeschadiging, verslaving, waardoor hij zo veranderd is dat hij niet meer dezelfde is. In al deze situaties ervaren naastbestaanden een intens gevoel van verlies, dat echter niet publiek wordt erkend omdat de persoon biologisch nog in leven is.

De verliezer wordt niet als verliezer erkend

Het gaat hier om personen die sociaal worden beschouwd als niet in staat tot het voelen van het verlies, zoals mensen op hoge leeftijd, jonge kinderen en personen met een verstandelijke beperking. Ze worden vaak niet betrokken bij de regelingen en de rituelen bij de uitvaart. Hun nood om te rouwen wordt dan ook niet onderkend.

 

Eigen verdriet niet erkennen

Het niet erkennen van het verdriet is niet alleen te wijten aan de gangbare normen in de samenleving, maar een persoon kan ook zichzelf niet toelaten verdriet te voelen. De bron van niet-erkenning is hier niet de maatschappij, maar ligt in de persoon zelf. Het mechanisme dat dit veroorzaakt, is vaak schaamte. Je bent beschaamd over de eigen reacties, bijvoorbeeld bij het sterven van een huisdier en je laat ze niet toe. Je bent bang voor onbegrip. 

 

Niet erkennen van verdriet zorgt voor extra problemen

De specifieke aard van de niet-erkende rouw zorgt voor bijkomende problemen. De emotionele reacties, zoals droefheid, opstandigheid, hopeloosheid, vereenzaming en schuldgevoelens die zich ook bij de normale rouw voordoen, worden geïntensifieerd. Zowel ambivalentie in de relaties als het gelijktijdig optreden van crisissen compliceren de rouw. Ambivalente gevoelens zijn frequent aanwezig bij niet-erkende rouw en ook meerdere crisissen tezelfdertijd zoals bij personen met een verstandelijke beperking met het sterven van hun ouders hun voornaamste opvangpersonen verliezen, en dat op een moment dat ze er meer nood aan hebben omwille van hun gemis en verdriet. Bij bepaalde verliezen, zoals echtscheiding bestaan er ook geen rituelen zoals de uitvaartviering bij een sterven. Er is weinig sociale ondersteuning. Het blijft binnen de privé-sfeer van het individu. Je krijgt geen werkverlet en geen kans om je verdriet te uiten. De deelnemingsbetuigingen zoals bij een normale rouw zijn er niet. Zelfs de traditionele maatschappelijke vormen van troost, zoals voorzien door een geloofsgemeenschap, ontbreken als het gaat om een relatie die binnen de gelovige traditie wordt veroordeeld.

Steeds meer mensen leven in niet-traditionele relaties. Het aantal echtscheidingen neemt toe. Meer kinderen groeien op in éénouder gezinnen of in hernieuwd samengestelde gezinnen. De multiculturele samenleving brengt veel mensen in nieuwe situaties en de verliezen die ze meedragen blijven onopgemerkt voor hun omgeving. Er zijn dus heel wat factoren die maken dat het aantal situaties van niet-erkend en verborgen verdriet toenemen.
 

Geen recht op verdriet

Manu Keirse

 

(Meer informatie over dit onderwerp : Keirse M. Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener. Volledig nieuwe editie. Tielt, Lannoo, 2017).